Webinar over de Nieuwe Hollandse Waterlinie

Water als wapen

Nederlanders maken al eeuwenlang strategisch gebruik van water om ons land te verdedigen. Al in 1573 werden de dijken doorgestoken om de Spanjaarden bij Alkmaar te verjagen. Om een Franse invasie te voorkomen, werd in rampjaar 1672 het gebied tussen de Zuiderzee en de Biesbosch onder water gezet. Met succes; na anderhalf jaar trokken de Franse legers zich terug.

Oude Hollandse Waterlinie

Daarop besloot men deze waterlinie een meer permanent karakter te geven. Bij oorlogsdreiging zou een ingenieus systeem van sluizen een groot gebied onder water zetten, inundatie geheten. Deze Oude Hollandse Waterlinie was ongeveer een halve meter diep. Voor boten te ondiep om overheen te varen en voor legers onbegaanbaar (sloten en plassen werden zo onzichtbaar en levensgevaarlijk). Waar wegen en dijken de linie doorkruisten bouwde men forten en andere verdedigingswerken.

Nieuwe Hollandse Waterlinie

In 1815 besloot men de waterlinie naar het oosten te verleggen, zodat Utrecht erbinnen zou vallen. Daarmee was de Nieuwe Hollandse Waterlinie een feit. Door beter geschut en munitie verouderde de linie echter snel en moest daarom verschillende keren worden aangepast. Zelfs in aanloop naar de Tweede Wereldoorlog zijn er nog betonnen groepsschuilplaatsen, kazematten en versperringen aangelegd. Het mocht niet baten: door het gebruik van vliegtuigen was de linie uiteindelijk kansloos.

De Nieuwe Hollandse Waterlinie is maar liefst 85 kilometer lang en zo’n drie tot vijf kilometer breed. De linie omvat 45 forten, 6 vestingen, 2 kastelen, 85 mitrailleurkazematten, meer dan 700 betonnen schuilplaatsen en ruim 100 militaire sluizen en waterwerken. Het is Nederlands grootste rijksmonument; bovendien heeft de Nieuwe Hollandse Waterlinie in 2021 de UNESCO werelderfgoed-status verkregen en vormt nu samen met de Stelling van Amsterdam ‘de Hollandse Waterlinies’.

Het grootse deel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie is nog altijd intact. Vrijwel alle forten zijn er nog, evenals vele bunkers en schuilplaatsen. Tot het einde van de Koude Oorlog waren deze veelal in bezit van defensie, maar daarna kwamen diverse in handen van terreinbeheerders als Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten. Hoe ga je om met dit bijzondere erfgoed?

Fort Nieuwersluis

Fort Nieuwersluis behoort tot de Nieuwe Hollandse Waterlinie, maar speelde in de oude linie al een strategische rol. Om de weg en spoorlijn van Utrecht naar Amsterdam te beschermen, werd hier in 1851 een torenfort gebouwd. Deze verouderde echter snel en was te klein om voldoende soldaten te herbergen. Daarom werd het uitgebreid met een bomvrije kazerne, bergplaatsen voor geschut (remises) en een aarden wal met opstelplaatsen voor kanonnen.

Geheimen van de Koude Oorlog

Tijdens de Koude Oorlog werd Fort Nieuwersluis ingericht als commandopost van de Bescherming Bevolking. De BB was een civiele beschermingsorganisatie, die de bevolking zou waarschuwen in geval van een kernoorlog. Deze landelijke beschermingsorganisatie werd bemand door vrijwilligers en heeft tot 1986 vanuit het fort geopereerd.

In 1996 kwam Fort Nieuwersluis in handen van Natuurmonumenten. Delen van het fort werden in samenwerking met Stichting Herstelling gerestaureerd. Vanaf 2016 wordt Fort Nieuwersluis geëxploiteerd door een ondernemer als kantoorruimte, vergaderlocatie en kleinschalige horeca. Hierdoor heeft het fort een verbindende rol in de lokale gemeenschap: het dorpshuis komt er bijeen en buurtbewoners kunnen maandelijks in de Kazernekeuken eten. Op en rondom het fort heeft Natuurmonumenten wandelroutes uitgezet met informatie over de historie en natuur.

De commandopost van de Bescherming Bevolking is sinds 2020 toegankelijk voor bezoekers van het fort. Door een ‘visueel’ hoorspel kunnen bezoekers ervaren hoe een bomoefening ten tijde van de Koude Oorlog verliep. Een van de overblijfselen uit de Koude Oorlog zijn de dichtgemetselde ramen en deuren, die het fort tot een gasdichte commandopost maakten. Uitgeboorde gaten in het metselwerk laten zien hoe dik de muren zijn. Ook is het oorspronkelijke interieur tot in detail behouden, alsof je in een tijdcapsule stapt.

Fort Kijkuit

Om een vijand op de Kortenhoefse Zuwe (een kade die bij inundatie begaanbaar bleef) te weerstaan, werd in 1844 Fort Kijkuit gebouwd als onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. In eerste instantie werd een wachthuis gebouwd, dat plaats bood aan zo’n vijftig manschappen. In 1880 werd het fort uitgebreid met remises (bomvrije schuilplaatsen voor geschut) en een Kruithuis. Nog weer later, in 1935, maakte een van de remises plaats voor een kazemat van gewapend beton.

Nieuwe bestemming

In 2013 nam Natuurmonumenten het initiatief om Fort Kijkuit te restaureren en een nieuwe bestemming te geven. Het fort kreeg meerdere functies: een kantoorruimte voor boswachters, een expositieruimte voor bezoekers en een uitkijkplatform. Ook zijn er plekken voor fietsers, wandelaars en roeiers en kanoërs om te pauzeren en van het landschap te genieten. In de zomerperiode staat elke eerste zondag van de maand een gids klaar om mensen op het fort rond te leiden.

Leegstand leidt tot achteruitgang; daarom zoekt Natuurmonumenten waar mogelijk een nieuwe bestemming voor historische gebouwen. Door herbestemmen kan cultureel erfgoed duurzaam worden behouden voor volgende generaties. In 2016 ontving Natuurmonumenten voor de herbestemming van Fort Kijkuit de Europa Nostra Prijs voor het behoud van cultureel erfgoed.

Naarden

Naarden was een van de belangrijkste vestingsteden van de Oude Hollandse Waterlinie, omdat de stad langs een van de doorgaande wegen naar Amsterdam lag. Ook in de Nieuwe Hollandse Waterlinie nam het gebied een belangrijke plek in. Dat zie je nog altijd terug in het landschap: naast Fort Uitermeer liggen er in het Naardermeer vele bunkers en schuilplaatsen.

Fort Uitermeer

Langs de Vecht staat Fort Uitermeer: een torenfort uit 1845 waarvan Natuurmonumenten de omliggende natuur beheert. Al voor 1589 moet hier een schans hebben gelegen met de naam Uitermeer. Later kwam er een aarden fort en daarna het bomvrije torenfort. Het fort moest de spoorlijn Amsterdam - Amersfoort en de weg van Hilversum naar Weesp (nu de N236) verdedigen. Daarnaast beschermde het de inundatiesluis en kon het de buurforten met geschut ondersteunen.

Ten oosten van Fort Uitermeer werden in de jaren dertig diverse groepsschuilplaatsen en bunkers gebouwd. Die schuilplaatsen lagen in het veld en bij een vijandige beschieting konden de soldaten hier dekking zoeken. De bunkers lagen vooral langs het spoor en kregen een machinegeweer of kanon om de vijand op afstand te houden. Ook de kazemat Keverdijk, herkenbaar als een begroeid heuveltje dichtbij het fort, stamt uit deze periode.

Natuur

De bunkers in het Naardermeer hebben nu een functie voor de natuur. Ze dienen als overwinteringsplek voor dieren zoals vleermuizen en vlinders. Ook de bruine kikker, kleine watersalamander en gewone pad kruipen er graag weg. In de bunkers heerst een gunstig klimaat voor overwinteren: het is er koel, vochtig en de temperatuur is stabiel. Boven- en onderaan de toegangsdeur heeft Natuurmonumenten een opening vrijgelaten waar dieren doorheen kunnen. Daarnaast zijn er in de bunkers planken bevestigd waarachter de vleermuizen kunnen wegkruipen.

Ook veel andere forten en de directe omgeving daarvan zijn tegenwoordig waardevolle natuurgebiedjes waar bijzondere planten en dieren een nieuwe leefomgeving hebben gevonden.

Op zoek naar balans

Bovenstaande voorbeelden laten zien dat er verschillende manieren zijn om het militaire erfgoed van de Nieuwe Hollandse Waterlinie te beheren. Natuurmonumenten heeft twee van de forten een nieuwe bestemming gegeven. In Fort Nieuwersluis kunnen bezoekers nu het verhaal van de Koude Oorlog beleven; door mensen mee te nemen in de geschiedenis maken ze kennis met de waarde van dit militaire erfgoed en het belang van behoud. Ook Fort Kijkuit is nu een ontvangstplek voor bezoekers, maar heeft daarnaast een functie gekregen als kantoor. Geen eenvoudige opgave bij een koude vochtige ruimte met weinig daglicht.

Die eigenschappen maken de bunkers in het Naardermeer juist tot de perfecte overwinteringsplek voor allerlei dieren. Hier staat de natuur voorop, maar ook op de forten is volop aandacht voor de natuur. Zowel voor dieren en planten die er leven als voor de verbindende functie met andere natuurgebieden. Kortom: een goede balans tussen het behoud van natuur, landschap en (militair) erfgoed, en de beleving daarvan, is essentieel.

Webinar

Meer weten? Meld je hier aan voor de webinar over de Hollandse Waterlinie

Wandeltocht

Er is ook een Waterlinie-wandeltocht op 21 mei 2022. Loop langs de vestingsteden Weesp, Naarden en Muiden, waar de Stelling van Amsterdam en de Nieuwe Hollandse Waterlinie samen komen. Je komt bovendien door prachtige natuur van het Naardermeer. Inschrijven kan hier.