Meten is weten; grondwaterstand meten op De Plateaux
“God schiep de aarde, behalve Nederland, want dat deden de Nederlanders zelf”, aldus een oude spreuk. Beetje bij beetje wisten ‘we’ de strijd tegen het water te winnen en de oppervlakte van ons land te verdubbelen door de aanleg van watergangen en dijken. Het water werd eeuwenlang dan ook als vijand gezien, een vijand die je moest beteugelen. Het water was men liever kwijt dan rijk. De voortschrijdende klimaatveranderingen maakt duidelijk dat een nieuwe waardering voor het water nodig is. Dat gebeurt onder andere in de gebieden van Natuurmonumenten zoals De Plateaux-Hageven.
Vloeiweidensysteem
De Plateaux-Hageven vormt een restant van de eens, voor de regio Kempen kenmerkende, eindeloos uitgestrekte heidevelden. Lange tijd had de zandgrond nauwelijks commerciële waarde; de bodem was simpelweg te arm voor akkerbouw. Met de komst van steenkolenmijnen ontstond er in de eerste helft van de vorige een grote behoefte aan stuthout. Daarvoor gebruikte men dennen, bomen die wel prima gedijen op een dergelijke bodem. Vele heideterreinen maakten daarom plaats voor naaldbossen. Een klein gedeelte van De Plateaux-Hageven, Pelterheggen, vormt hierop al ruim een eeuw een uitzondering. Hier bevindt zich een zogenoemd vloeiweidensysteem. Via een ingenieus systeem van kanaaltjes en stuwtjes wordt Maaswater aangevoerd. Dat enigszins voedsel- en kalkrijke water stroomt in maart en april over de graslanden en ‘bemest’ zo de arme zandgrond. Het hooi was oorspronkelijk meer dan welkom om de vele paarden te voeden. Nu zorgt het kalkrijke water voor bijzondere natuurwaarden, met herfsttijloos en diverse orchideeënsoorten als boegbeeld.
Droogte
Eveneens aan het begin van de twintigste werden de meeste beken rechtgetrokken en sloten aangelegd. De natte beekdalen waren daardoor lang zo nat niet meer, waardoor hier een intensiever agrarisch gebruik met zelfs akkerbouw mogelijk werd. Ward Walgraven, boswachter natuurbeheer ziet hierin het grootste probleem voor De Plateaux-Hageven: “De waterstand in de Dommel is zo laag, dat het veel grondwater naar zich toetrekt. De tegendruk voor ‘ons’ kwelwater is daarmee sterk verminderd. Het is inmiddels zo droog in het gebied dat één ven zelfs kunstmatig van water voorzien moet worden, omdat anders de zeldzame en kwetsbare vegetatie van onder andere gagel en klokjesgentiaan verdwijnt. Dit let zeer nauw; twee- tot driemaal per week controleren we de waterstand van dit ven. En dan heb je hier ook nog een aantal grondwaterwinningen en agrariërs die veel grondwater onttrekken. Zodra een agrariër begint te beregenen, zien we dat bijna direct terug op de peilschalen.“
Regenrivier
De maatregelen van een kleine eeuw geleden leiden inmiddels tot problemen, niet alleen hier, maar in grote delen van ‘hoog Nederland’. Het klimaat is in die periode een stuk grilliger geworden. Langdurige warme, droge perioden worden afgewisseld door korte momenten van intensieve neerslag. Bij hevige regenval wordt het water dermate snel afgevoerd, dat het stroomafwaarts tot wateroverlast leidt, terwijl er bij droogte te weinig water overblijft. Dat zorgt voor verdroging van de natuur en problemen in de landbouw. Albert Sprengers, meetvrijwilliger bij Natuurmonumenten: “De Dommel is een echte regenrivier. Regent het hard, dan is er veel water. Is het droog, dan is al dat water ook ineens weer weg, terwijl het vroeger twee tot vier dagen in het beekdal bleef staan.”
Albert Sprengers (links) en Ward Walraven
Klimaatbuffer
De Plateaux-Hageven vervult de functie van ‘klimaatbuffer’. In een klimaatbuffer wordt het kostbare hemelwater niet afgevoerd, maar juist vastgehouden als een soort grote spons. Hierdoor voorkomt het gebied dat er elders wateroverlast ontstaat, maar vormt het tevens een buffer voor drogere tijden. Ward: “We houden hier eigenlijk al het water al vast. Toch is het niet genoeg en vallen sommige vennen regelmatig droog. Door het gebied stroomt echter een aantal watergangen vanwege het vloeiweidesysteem. Het overtollige water stroomt meteen naar de Dommel en dat is zonde. We willen een deel van dit water gaan gebruiken om laagtes te vullen. Dat water kan dan in de bodem zakken, wordt door diezelfde bodem gefilterd en komt zo op natuurlijke wijze in de vennen terecht. Zo maken we het gebied minder gevoelig voor de grillen van het klimaat.”
Waterpeilpunten
Natuurmonumenten beschikt over een meetnet van waterpeilpunten waarmee de waterstanden in het gebied gevolgd worden. Dat gebeurt door het aflezen van peilschalen in open water, maar vooral door het uitlezen van automatische loggers in peilbuizen. Deze loggers leggen viermaal per dag de waterstand vast. Twee vrijwilligers brengen tweemaal per jaar een bezoek aan alle peilbuizen om de loggers met een speciale laptop uit te lezen en om de peilbuizen te onderhouden. Albert meet de waterstanden reeds negen jaar voor Natuurmonumenten en deed dat hiervoor al vijftien jaar voor het waterschap. Binnen De Plateaux-Hageven wordt het grondwater inmiddels zo’n dertig jaar in de gaten gehouden. “Aan de peilgrafieken is te zien dat het steeds droger wordt. Zeker richting de Dommel gaat het hard”, aldus Ward. Albert: “Door de ruilverkavelingen van weleer hebben we het landschap radicaal veranderd en daarmee de waterhuishouding. We hebben het als mens zelf een beetje verbruid. Het is hoog tijd om de vernielingen van weleer, want zo mag je dat nu toch wel noemen, te gaan herstellen. Dit zal om een stevige inzet van iedereen vragen.”
Tekst en foto's door Bob Luijks
